تلالو مشعل‌های میدان گازی خزر بر پهنه بزرگترین دریاچه جهان
پس از سال‌ها مطالعه و تلاش صنعتگران ایرانی، دستگاه حفاری نیمه‌شناور «امیر کبیر» در جوش و خروش دریای خزر، میدان گازی «سردار جنگل» را به جهانیان معرفی کرد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وزارت نفت(MOP)، در کمتر از ۳۰ ماه از افتتاح سکوی حفاری فوق مدرن و نیمه شناور «ایران ـ البرز» که بعد‌ها به یاد موسس دارالفنون «امیر کبیر» نام گرفت، با انجام فعالیت‌های اکتشافی مداوم، در گام نخست میدان گازی سردار جنگل با ظرفیتی حدود ۵۰ تریلیون فوت مکعب در دل آبهای عمیق خزر کشف شد.
به طوری‌که برآورد شده در صورت باقی‌ماندن میزان مصرف گاز کشور به وضعیت فعلی، برای ۱۰ سال متوالی میتواند تامین‌کننده همه گاز مورد نیاز کشور باشد. همچنین براساس آمارهای موجود ۱۱۰ تا ۲۷۰ میلیارد بشکه نفت برای خزر در نظر گرفته شده است.
سکوی حفاری فوق مدرن و نیمه شناور «امیرکبیر» در مرداد ۱۳۸۸ به‌منظور شروع عملیات حفاری در دریای خزر افتتاح شد. این سکوی ۱۴ هزار و پانصد تنی، در نوع خود فوق مدرن و در منطقه خاورمیانه منحصر به فرد است و برای حفاری در آبهای عمیق تا عمق هزار متر و حفاری در زیر بستر دریا تا شش هزار متر طراحی شده است.
ساخت این دکل در قالب سه پروژه بزرگ سکوی حفاری نیمه شناور «امیر کبیر»، ساخت سه فروند یدک‌کش پشتیبانی چند منظوره لنگرانداز به نام «کاسپین» یک تا سه و پروژه پایگاه پشتیبانی عملیات نفتی در طرح جامع و در طرح‌های ضربتی به اجرا درآمد.
یکی از دستاوردهای بزرگ در ساخت این سکوی نیمه‌شناور، استفاده حداکثری از توانمندی‌های بومی است و تمام مراحل ساخت، نصب و به راه‌اندازی این سکو بوسیله نیروهای متخصص ایرانی انجام شده است. از سوی دیگر ایران اولین کشور در خاورمیانه است که به صنعت فناوری حفاری در آبهای عمیق دست‌یافت.
اهمیت ویژه ساخت داخل این دستگاه به شرایط جغرافیایی دریای خزر برمی‌گردد. دریای خزر یک دریای بسته است که به سایر آیها راه ندارد و راه ورود به آن از کانال ولگادن است که این کانال نیز محدودیت‌های فیزیکی و طبیعی خودش را داشته و فقط چهار ماه از سال باز است. از سوی دیگر عبور و مرور از آن نیاز به پرداخت گمرکی به کشور روسیه دارد؛ بنابراین این کانال طوری نیست که امکان وارد کردن سکوی نیمه شناور از آن وجود داشته باشد و در صورت اقدام به واردات این دستگاه، نیاز بود قطعات آن به طور کامل باز و پس از عبور از این کانال مجددا بسته شود که قطعا می‌توانست کاری زمان‌بر و هزینه‌بر باشد.
«سردار جنگل» ثمره چندین دهه مطالعه، تلاش و تجربه
برای اولین بار در حاشیه جنوبی دریای خزر، شرکت‌های روسی در سال ۱۳۳۰ اقدام به عملیات اکتشافی در جنگل‌های محمود آباد کردند که تا پیش از انقلاب اسلامی هیچکدام از فعالیت‌های اکتشافی انجام شده در حوزه شمالی کشورمان به نتیجه نرسید. درنتیجه همان فعالیت‌های اکتشافی، مطالعه و صرف هزینه‌های بی‌نتیجه بود که فرضیه نبود منابع هیدروکربوری در حوزه ایرانی دریای خزر در اذهان ریشه دواند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی فعالیت‌های اکتشافی در شمال ایران از سوی شرکت ملی نفت ایران پیگیری شد و مطالعاتی در شهر گرگان و سواحل انزلی در حوزه رسوبی سفیدرود انجام شد که با عدم کسب نتیجه در این سری از فعالیت‌ها، فرضیه بی‌نتیجه بودن ادامه فعالیت‌ها تقویت شد.
همچنین تأمین منافع ملی در تمرکز فعالیت‌ها در حوزه خلیج فارس و فلات قار؛ موجب شد تا حوزه شمال کشور برای چندین سال به بوته فراموشی سپرده شود تا این که پس از ساخت بسترهای لازم از جمله اسکله، موج‌شکن و کارگاه سازه‌های دریایی در شمال کشور، با آینده نگری مدیران صنعت نفت، شرکت نفت خزر در سال ۱۳۷۷ به عنوان نماینده وزارت نفت در این خطه فعالیت‌های اکتشافی در حوزه شمالی کشور را در سه استان گلستان، گیلان و مازندران از سر گرفت تا در واپسین روزهای پاییزی سال ۱۳۹۰ میدان گازی بزرگ «سردار جنگل» در دریای خزر کشف شود.
مخزن ۵۰ تریلیون فوت مکعبی سردار جنگل که بیش از ۱۰ برابر میدان گازی شاه دنیز ذخایر گازی دارد، در بخش کاملا ایرانی و غیر مشترک دریای خزر قرار گرفته و عملیات اکتشافی آن در عمق ۷۰۰ متری دریا انجام شد تا در نهایت مهندسان ایرانی در عمق ۲۴۰۰ متری حفاری به گاز دست یافتند.
کشف ۴۶ ساختار کوچک و بزرگ منابع هیدروکربوری
با آغاز فعالیت‌های شرکت نفت‌خزر و با پیگیری‌ها و پشتیبانی‌های مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران، بار دیگر مطالعاتی جامع در حوزه خزر انجام شد که این مطالعات مناطق خشکی تا آبهای عمیق را در بر می‌گرفت؛ از همین رو پس از این تلاش‌ها بود که در اوایل سال ۱۳۸۱ این شرکت موفق به کشف ۴۶ ساختار کوچک و بزرگ منابع هیدروکربوری شد که عمده آنها در قسمت‌های عمیق دریا قرار داشت.
پس از آن با شفافیت داده‌هایی که از لرزه‌نگاری‌های سه بعدی به‌دست آمد تصمیم به انجام حفاری‌های اکتشافی در بلوک‌های ۲ تا ۶ گرفته شد که در ابتدای این راه عظیم فراهم کردن بسترهای اصلی کار از جمله تهیه شناور نیمه عمیق و عمیق مورد توجه کارشناسان قرار گرفت.
در این راستا پس از مطالعات دو ساله بر روی تهیه و خرید تجهیزات مورد نیاز، در نهایت با گسترده‌تر کردن فضای صنعتی در نظر گرفته شده در سواحل و با اتکا به توان پیمانکاران داخلی اقدام به ساخت تجهیزات مورد نیاز شد.
ساخت سکوی نیمه‌شناور امیرکبیر
ساخت سکوی نیمه شناورامیرکبیر با هدف شروع عملیات حفاری در دریای خزر، از نیمه اول سال ۱۳۸۰ با بودجه اولیه ۲۱۵ میلیون دلار و ۳۴ میلیارد تومان توسط کنسرسیوم صدرا ایران GVA سوئد آغاز شد.
بر اساس برآوردهای صورت گرفته، قیمت تمام شده این سکو ۲۶۱ میلیون دلار به اضافه ۱۰۰ میلیارد تومان است که در مقایسه با قیمت اولیه ۴۶ میلیون دلار و ۶۶ میلیارد تومان درکل معادل حدود ۱۱۸ میلیون دلار افزایش قیمت داشته است.
قیمت روز این سکوی نیمه شناور ۴۵۰ تا ۵۰۰ میلیون دلار و قیمت اجاره آن حدود ۵۰۰ هزار دلار در روز است.
این سکوی نیمه شناور حفاری برای استقرار از هشت لنگر که در چهار طرف سکو قرار دارند، استفاده می‌کند که برای اجرای عملیات لنگر اندازی و پشتیبانی سکو در دریا، پروژه ساخت سه یدک کش کاسپین ۱، ۲ و ۳ پیش‌بینی شد.
این سکوی حفاری میتواند عملیات حفاری را به صورت نیمه شناور تا عمق هزار و ۳۰ متر از سطح آب و تا شش هزار متری بستر دریا انجام دهد.
اجزای اصلی سکو شامل عرشه، دو پانتون برای تامین شناوری سکو و چهار ستون برای اتصال به پانتون‌های سکوی اصلی و تجهیزات فوق مدرنی همچون mud pump، top drive و draw work است و امکان تولید۴٫۱۱ مگاوات برق به وسیله دیزل ژنراتور آن وجود دارد.
سکوی امیر کبیرو یدک‌کش‌های کاسپین پس از پایان عملیات ساخت مورد تایید موسسه رده‌بندی DNV قرار گرفتند و گواهینامه رعایت موازین استاندارد را از این موسسه دریافت کردند. سکوی حفاری نیمه‌شناور امیرکبیر، ۱۶ اسفند ماه سال ۱۳۸۷ به‌منظور آغاز عملیات آزمایشی به آبهای ساحلی و کم‌عمق (۳۰ متری) نزدیک بندر نفتی نکا منتقل شد تا پس از انجام آزمایش‌های لازم به آبهای عمیق دریای خزر منتقل شود.
عملیات انتقال سکو به آبهای کم‌عمق دریای خزر از سوی دو شناور (یدک‌کش) کاسپین ساخت صدرا انجام شده و بر اساس اعلام مسوولان شرکت ملی نفت ایران شرایط برای بهره‌برداری و شروع حفاری در بلوک ۶ دریای خزر توسط این سکو آماده شد. با تلاش پیمانکاران داخلی تاکنون دو شناور در مدار عملیاتی قرار داده شد و با توجه به نظریه کارشناسان امر، شناور سوم نیز به زودی در مدار عملیاتی قرار خواهد گرفت.
همچنین اسکله، موج شکن، انبارهای ذخیره‌سازی سوخت و تأسیسات پشتیبانی لازم آماده شده و در این مدت، مطالعات لرزه‌نگاری نیز ادامه داشته است. در سال ۱۳۸۵ نیز قرارداد حفاری دو حلقه چاه با شرکت حفاری شمال امضا شده و در سال ۱۳۸۸ سکوی امیرکبیر با انجام حفاری آزمایشی، برای انجام اکتشاف به پیمانکار مورد نظر تحویل و ۲۰ بهمن ماه همان سال، حفاری اکتشافی در این بلوک آغاز شد.
پس از حفاری چاه آزمایشی در بهمن سال ۱۳۸۸ تصمیم به حفر چاه اصلی گرفته شد که به دلیل مشکلات موجود در سطح و عمق دریا، حفاری چاه نتایج ثمربخشی را به دنبال نداشت و با وجود تحریم‌های بین‌المللی ۳،۴ چاه آزمایشی و سه چاه اصلی حفاری شد.
سرانجام کارشناسان و متخصصان نفت توانستند با حفر آخرین چاه اکتشافی به منابع هیدروکربوری دست یافته و وارد مخزن شوند. البته براساس نظریه کارشناسان این منبع هیدروکربوری یک مخزن است، و این در حالی است که دریای خزر ۴۵ ساختار دیگر دارد که میتواند قابلیت تبدیل‌شدن به مخزن را داشته باشد.
به‌طوریکه به‌منظور دستیابی به اطلاعات جامعی همچون حجم مخزن و نوع مخزن باید چاه توصیفی حفر شود و پس از آن وارد مرحله توسعه و تولید شوند که با توجه به این که این عملیات در آبهای عمیق است، نیاز به حدود ۱۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری دارد و تاکنون این سرمایه از منابع داخلی نفت ایران تامین شده است.
فعالیت روبات سکوی امیرکبیر
اهمیت سکوی ایرانی امیر کبیر مجهز بودن آن به پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌های روز است؛ به‌گونه‌ای که سکوی امیرکبیر از ۱۳۸۹ سیستم که شامل هزاران قطعه و وسیله است تشکیل شده و ۱۴ هزار تن وزن و ۸ لنگر دارد، هر لنگر حدود دو تن و مغروق در دریاست که ارتباط آن با بستر دریا با هشت لنگر ۱۵۰۰ متری بوده و به سکو وصل شده است.
این سکو دارای سیستم‌ها، موتورهای دیزل و جرثقیل‌های مجهز بوده وسیستم Ren3 (سیستم بازگشت به موقعیت) بسیار پیشرفته دارد. با توجه به این که دریای خزر دارای موج‌های شش تا هشت متری زیادی است و لوله‌ها وسط آب رها می‌شوند، از این رو با این میزان ارتفاع آب می‌توانند تا ۳۰ متر جابه‌جا شده و اگر این میزان جابه‌جایی به بیش از ۳۰ متر برسد، سکو رها خواهد شد و سیستم Ren3 سکو را به موقعیت اصلی خودش برگشت میدهد.
در این ساختار دو سیستم نقش اساسی دارد، یکی شیر فوران‌گیر (Bop) که میتواند ۱۵ هزار پوند بر اینچ مربع را تحمل کند که ۲۲۰ تن وزن دارد و در بستر دریا و روی چاه می‌نشیند و باید هر دو هفته یکبار مورد تست قرار بگیرد، همچنین این حوزه دارای ۱۳۹ مخزن بزرگ است که باید تست شوند.
دومین دستگاه Rov یک روبات زیر دریایی است که قفسه بزرگی دارد و در کف دریا و لابه‌لای لجن‌زارها مستقر و از روی سکو کنترل می‌شود، عملکرد این دستگاه به‌گونه‌ای است که با فرمان متخصص در قفسه باز و روبات که حکم بازوی حفاری و چشم انسان را دارد از قفسه خارج می‌شود و طبق فرمان داده شده عملیات تست را انجام میدهد.نقطه اتصال این دستگاه ۱۵۰۰ متر از کف دریا است و کابل کناری آن فیبرنوری بوده که فرمان می‌گیرد و فرمان میدهد.
پس از کشف میدان گازی خزر شرکت‌های مختلفی از جمله انجمن دریایی که از مدت‌ها پیش در ایران فعالیت‌های خود را آغاز کرده بود، همچنین ۳۰۰ تا ۳۵۰ شرکت فعال در حوزه ساحل و فراساحل به‌منظور فعالیت در این حوزه اعلام آمادگی کردند که البته شرکت نفت خزر به عنوان کارفرمای پروژه به نمایندگی از شرکت ملی نفت ایران نیازمند حضور شرکت‌هایی است که صاحب سبک، تکنولوژی در آب های عمیق و سرمایه زیاد باشند.شرکت نفت خزر در طول دو سال گذشته تجارب شایسته‌ای را در زمینه راهبری سکو کسب کرده و توانسته است در مرحله حفاری، لایه‌ها را به خوبی شناسایی کند.
هدیه «سردار جنگل» به حاشیه‌نشینان خزر
کشف میدان گازی خزر یک پروژه ملی است که میتواند فضای شمال کشور را از یک فضای توریستی صرف خارج کرده و دریچه فضای اشتغال‌زایی در عرصه‌های صنعتی به روی مردم آن منطقه بگشاید .
طرح توسعه مخزن گازی خزر نیازمند تداوم عملیات و گام برداشتن در مسیر توسعه و تولید است که در این زمینه از زوایای مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز باید مطالعات جامعی صورت گیرد و مسیر راهبردی با توجه به آمار و اطلاعات جدید تشخیص و طی شود.
با تکمیل حفاری‌ها و توسعه میدان گازی خزر، ایران میتواند نقش بسیار موثری را در اوپک و حتی در جهان ایفا کند و همچنین در مطالبات حقوقی و مطالباتی که در زمینه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است قدرت چانه‌زنی ایران را نیز افزایش خواهد داد.
با توجه به این که پروژه خط نکاء – جاسک و پروژه‌های جانبی برای طرح توسعه جامع خزر یکی از طرح‌های اصلی این منطقه به شمار می‌رود، می‌توان با انتقال منابع هیدروکربوری کشف شده اقدام به انتقال و توزیع فرآورده‌ها در سطح استان‌های شمالی کشور و همچنین تامین خوارک برخی از پالایشگاه‌های ساخته شده در این استان‌ها کرد.
همچنین بسترهای مناسب موجود در منطقه خزر از لحاظ انتقال نفت و گاز شرایط لازم را برای صادرات فرآورده‌های نفتی و گاز به کشورهای همسایه با توجه به حجم محدود منابع هیدرو کربور داخلی و نیاز به واردات فراهم کرده است که لازمه این امر تعامل، همدلی و برگزاری نشست‌های مشترک میان ایران و دیگر کشورهای همسایه است.