حرکت پرشتاب گاز در مسیر دستیابی به بازارهای جهانی

در مواجه با شرایط پیچیده و متلاطم جهانی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ژئوپلتیکی، به نظر می رسد علائم جدیدی در زندگی انسان ها ظهور کرده است که از این بین می توان به تغییرات اقلیمی و آب و هوایی، مباحث مربوط به محیط زیست، تاثیر متقابل انرژی و ژئوپلتیک بر یکدیگر و همچنین چالش های پیشروی توسعه اقتصادی در قرن ۲۱ اشاره کرد.

عصر ما عصر گذار از عصر کربن به عصر فراکربن از طریق توسعه سرمایه گذاری و استفاده از ذخایر و منابع گازطبیعی و سایر انرژی های تجدید پذیر است. در این شرایط  این سوال مهم در بازارهای جهانی انرژی آتی وجود دارد که سبد انرژی جهان چه ترکیبی خواهد داشت و سهم هر حامل انرژی در این سبد در چه سطحی تثبیت خواهد شد؟.

طبق برآوردهای انجام شده توسط صاحبنظران اقتصادی و کارشناسان انرژی جهان، میزان استفاده از گازطبیعی به عنوان یک الزام زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی در طی قرن ۲۱، افزایش خواهد یافت و با توجه به نرخ رشد بیشتر مصرف گازطبیعی نسبت به سایر سوخت های هیدروکربوری،سهم و جایگاه این حامل انرژی در سبد انرژی مصرفی جهان، ارتقا می یابد.

طبق برآوردهای انجام شده، ذخایر اثبات شده گازطبیعی جهان، توانایی پاسخگوئی به رشد فزاینده تقاضا را خواهند داشت، ولی نکته قابل تامل این است که از نظر جغرافیائی، منابع عمده گازطبیعی، غالبا در نزدیکی مراکز اصلی مصرف قرار ندارند و بنابراین انتقال این منابع به مبادی مصرف و نیز توزیع آن در میان بخش های مختلف مصرف کننده گازطبیعی در شرایط رقابتی، یکی از مهم ترین دغدغه های تولید کنندگان و مصرف کنندگان عمده است.

از سوی دیگر ارزش حرارتی سوخت گاز به مراتب پایین تر از دیگر سوخت های فسیلی است و این امر باعث می شود که تغییراتی در شیوه استفاده و حجم خرید این کالای ارزشمند ایجاد شود.

در این بین عرضه کنندگان گاز در تلاشند که با کسب سود حداکثری از بازار تجارت گاز، بخشی از این دغدغه ها را رفع کنند.

با توجه به ویژگی منطقه ای بودن بازار گاز طبیعی، فرمول های قیمت گذاری این منبع انرژی نیز معمولا به صورت منطقه ای تعیین می شود. بر این اساس در صورتی که کشورهای صادرکننده شناختی نسبت به فرمول های رایج قیمت گذاری نداشته و همچنین برای خود فرمول قیمت گذاری مشخصی نداشته باشند، تعیین قیمت گاز در قراردادها از طریق چانه زنی اتفاق خواهد افتاد و رقم نهایی فروش گاز، بستگی به قدرت چانه زنی کشورها دارد. این مسئله معمولا باعث طولانی شدن مذاکرات تعیین قیمت می شود که همراه با هزینه حسابداری و اقتصادی قابل توجهی است و در نهایت نیز ممکن است مذاکرات با شکست مواجه شوند و از همین رو شیوه مطلوبی به شمار نمی آید.

در این میان روش‌های مختلفی بر پایه مسایل تئوریک و اصول تجارت برای قیمت‌گذاری گاز طبیعی در جهان تعریف شده است. البته در حال حاضر تنها برخی از این روش‌ها کاربردی هستند، اما برخی دیگر همچنان در مرحله تئوریک باقی مانده‌اند.

از سوی دیگر، گازطبیعی هنوز به صورت جهانی مورد معامله قرار نمی‌گیرد، لذا قیمت‌های آن می‌تواند به گونه قابل توجهی از یک ناحیه به ناحیه دیگر متفاوت باشد. در حال حاضر اروپا، آسیا و آمریکا هر کدام مکانیسم قیمت‌گذاری مختص به خود را دارند. برای مثال، در اروپا قیمت‌های گاز خطوط لوله با فرآورده‌های نفتی نظیر گازوئیل و نفت کوره رقابت می‌کند.

گاز، بازنده بازار تجارت منابع هیدروکربوری

بررسی روند قیمت‌گذاری گاز طبیعی نشان می‌دهد که قیمت گاز طبیعی – به استثنای قیمت ال ان جی صادراتی – در بسیاری موارد کمتر از قیمت سایر انرژی های جایگزین (نفت خام و فرآورده های نفتی) بوده است. تجارت گاز نسبت به تجارت نفت از چند ویژگی خاص برخوردار است که از جمله آن می توان به وابستگی شدید صادرکنندگان و واردکنندگان به یکدیگر به دلیل نبود فرصت ذخیره‌سازی حداقل برای دوره قرارداد، اشاره کرد.

از سوی دیگر ریسک بالای سرمایه‌گذاری و هزینه‌های بسیار زیاد احداث خط لوله، ترانزیت و صادرات گاز از دیگر ویژگی هایی است که تجارت گاز را از تجارت نفت متمایز می کند.

با توجه به این ویژگی‌های خاص، قیمت‌ها باید در قراردادها به گونه‌ای تنظیم شود که ضمن حفظ امنیت عرضه گاز، قیمت این فرآورده با تغییرات احتمالی در قیمت سایر سوخت‌ها به ویژه سوخت‌های رقیب، به گونه‌ای تغییر یابد که منافع عرضه‌کنندگان حفظ شود.

اگر چه قراردادهای خرید و فروش ال ان جی معمولاً از یک ساختار مشابه پیروی می‌کنند، تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای نیز در قیمت‌های ال ان جی بازارهای منطقه‌ای آسیا، اروپا و آمریکا وجود دارد. در بازار آمریکا و اروپا قیمت‌های گاز خط لوله‌ مرجع تعیین قیمت ال ان جی هستند؛ چرا که ال ان جی در این بازارها باید با خط لوله رقابت کند.

در مورد آسیا، در قراردادهای واردات کره و تایوان از یک فرمول قیمت‌گذاری مشابه قراردادهای وارداتی ژاپن استفاده می‌شود، لذا متوسط قیمت‌ ال ان جی وارداتی ژاپن معرف قیمت‌های ال ان جی در بازار  آسیاست. در عین حال، اختلاف در قیمت‌ها ناشی از فرمول‌ها و ساختارهای قیمت‌گذاری متفاوتی است که در هر منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

هم اکنون روش‌های قیمت‌گذاری گاز در جهان در قالب ۵ شیوه انجام می شود که در موارد زیر خلاصه می شود:

·         قیمت‌گذاری بر اساس هزینه: که بر اساس آن هزینه تمام شده گاز در سر چاه برآورد و بر اساس آن قیمت گذاری انجام می شود.

·          قیمت‌گذاری بر اساس ارزش: در این روش قیمت گاز در نقطه احتراق، در مقایسه با هزینه بهترین سوخت جایگزین (به طور معمول تولیدات حاصل از تقطیر نفت خام) تعیین می‌شود.

 

·         قیمت‌گذاری بر اساس برابرسازی: در این دیدگاه ارزش حرارتی هر حامل انرژی مربوط به فرآورده های نفتی، گاز طبیعی و یا هر منبع دیگر، یکسان است.

·         قیمت‌گذاری بر اساس معادل قیمت سر مرز: بر اساس این مفهوم، کلیه گاز وارداتی؛ صرف نظر از منبع عرضه‌کننده؛ در نقطه‌ای که وارد شبکه خطوط لوله می‌شود، دارای قیمت یکسانی خواهد بود. روش قیمت‌گذاری بر اساس معادل قیمت سر مرز نخستین بار توسط مقامات فدرال آمریکا جهت احتراز از بررسی و ارزیابی پروژه های وارداتی گاز پیشنهاد شد.

·         قیمت‌گذاری بر اساس هزینه جایگزینی: که در آن صادرکنندگان، آن دسته از حامل‌های انرژی را که در طی دوره قرارداد گاز، در دست قیمت‌گذاری بر اساس معادل قیمت سر مرز بوده و یا به عنوان سوخت جانشین برای گاز می‌توانند مطرح باشند، مدنظر قرار می‌دهند. (گاز ناشی از زغال‌سنگ، برق حاصل از زغال‌سنگ، انرژی هسته‌ای و یا انرژی خورشیدی از این زمره است.)

ساختار قیمت گذاری گاز در اروپا و ژاپن: این روش قیمت‌گذاری بر این اساس استوار است که در اروپا و ژاپن، رقابت به صورت گاز با گاز است و میان قیمت‌های گاز و قیمت‌های فرآورده‌های نفتی، حداقل در کوتاه‌مدت ارتباطی وجود ندارد و عرضه و تقاضای گاز تنها بر اساس قیمت گاز تعیین می‌شود. با وجود چنین حالتی، قیمت‌های نفت و گاز هنوز با هم ارتباط دارند. در این میان، امکان جانشینی نفت خام، قیمت سوخت‌های نفتی و امکانات فنی مصرف‌کننده‌ها برای تغییر دادن سوخت‌ها، در زمره عواملی هستند که در بلندمدت بر قیمت گاز تأثیر می‌گذارند. در انگلستان نیز بازار گاز با قیمت گاز عمده فروشی قاره‌ای ارتباط دارد. البته در تعیین این قیمت، ارتباط قراردادها با نفت، تأثیرگذار است.

ساختار قیمت گذاری در آمریکای شمالی

در سال‌های اخیر روند آزادسازی قوانین تجارت گاز در منطقه آمریکای شمالی به ویژه ایالات متحده آمریکا، به میزان قابل ملاحظه‌ای گسترش یافته است، به طوری که این کشور اکنون با به کار بردن قوانین بازار آزاد و رقابت کامل، دارای یکی از کامل‌ترین ساز‌و‌کارها برای قیمت‌گذاری گاز است.  قیمت‌گذاری گاز در این بازار بر اساس قیمت برخی مراکز منسجم عرضه(Hubs) انجام می‌شود. یکی از مشهورترین آنها Henry Hub در لوئیزینیای شمالی مستقر است. عوامل مؤثر بسیار زیادی بر قیمت‌گذاری گاز در Henry Hub تأثیر می‌گذارد و این امر تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر قیمت عرضه گاز به مصرف‌کنندگان نهایی خواهد داشت